در مکتب طب ایرانی، محور اصلی علایم سرماخوردگی و پیگیری روند درمان بر اساس نوع ترشحات مجاری تنفسی فوقانی تنظیم می‌شود. بر اساس تعریف منابع طب سنتی، منشاء اصلی این ترشحات مغز است و آنچه از مسیر بینی و چشم خارج می‌شود، «زکام» نام می‌گیرد و ترشحاتی که به حلق و مجاری تنفسی تحتانی و... ریخته می‌شود، «نزله» نام دارد. لازم است اینجا اشاره‌ای به طبقه‌بندی اصلی این ترشحات بشود. منابع طب سنتی ایران، ترشحات نزله‌ای را در دو گروه کلی قرار داده‌اند: نزله گرم و نزله سرد.

علایم: علامت‌های ذکرشده در نزله گرم، بیشتر با علایم سرماخوردگی متناسب است و شامل ترشحات رقیق و آبکی بینی و حلق، سوزش و خارش گلو و حلق، سرخی چشم‌ها، التهاب حلق و گرفتگی بینی و صدا می‌باشد.

درمان: اصل درمان در نزله‌های گرم و سرد، به قوام آوردن خلط و ترشحات و آماده کردن آنها برای دفع است؛ بدین معنا که با تدابیر و داروهای مناسب، خلط رقیق را غلیظ و خلط غلیظ را رقیق نماییم. با این توضیح مشخص است که باید تدابیری به کار برد که در روزهای نخست سرماخوردگی که خلط رقیق است، آن را غلیظ نماییم و برعکس در روزهای نهایی یا هنگام بروز عوارضی چون سینوزیت چرکی و وجود اخلاط غلیظی که دفع آنها مشکل است، باید با تدابیر و داروهای مناسب خلط را رقیق و آماده دفع نمود. به‌طور کلی دستورات درمانی نزله گرم شامل زیر است:

1- بهتر است غذای اصلی در سه روز نخست، تنها سوپ جو رقیق با حبوبات بسیار اندک و سبزیجات فراوان باشد و تلاش گردد معده سبک نگاه داشته شود. در این زمان خوردن غذاهای سنگین بویژه گوشت، به شدت منع شده است.

2- از مصرف آب خالی بویژه آب سرد اجتناب گردد. با توجه به اینکه آش جو ذکرشده، بسیار رقیق و آبکی است، مایعات مورد نیاز بدن را به خوبی تأمین می‌نماید.

3- مصرف حریره تهیه‌شده از آب، سبوس گندم، نشاسته، کتیرا، روغن بادام و شکر و همچنین مصرف مغز بادام، روغن بادام شیرین و کره گاو توصیه شده است.

4- روغن‌های با طبع سرد مانند روغن بنفشه و روغن کدو، در بینی چکانده شود. 

5- اگر میزان ترشحات و رقّت آن زیاد بود، می‌توان سبوس گندم را در سرکه خیسانید و خشک‌شده را دود کرد و دود آن را استنشاق نمود. همچنین دود کافور در کم کردن ترشحات مذکور مفید است، ولی باید دقت نمود این دستور مربوط به حالات شدید و جهت کنترل نسبی شرایط حاد است وگرنه ترشحات مذکور باید قوام یافته و از بدن خارج شوند.

6- در صورت ریزش زیاد ترشحات به حلق، غرغره کردن آب انار یا آب عدس (آبی که عدس در آن پخته شده) یا پوست و تخم خشخاش یا ترکیبی از آنها مفید است.

7- استحام با آب ولرم در نزله گرم مفید است.

8- جهت کنترل سرفه‌های خشک، همه اقدامات بالا بسیار مفید است. در صورت نیاز، یک قاشق غذاخوری به‌دانه را در یک لیوان آب بخیسانید تا حالت ژله‌ای پیدا کند و هر دو ساعت یک قاشق غذاخوری از آن را به تدریج بخورید و دانه‌های به را در دهان نگه دارید و لعاب آن‌را قورت دهید.

9- تلاش کنید به صورت طاق‌باز نخوابید بلکه به پهلو خوابیده و زیر سر خود را هم بالا نبرید تا ترشحات از بینی دفع شده و کمتر به مجاری تنفسی پایینی ریخته شود.

علایم: علامت‌های نزله سرد، بیشتر با علایم مزمن شدن و عوارض سرماخوردگی مانند سینوزیت، برونشیت باکتریایی و... تطابق دارد و مهم‌ترین این علایم وجود ترشحات غلیظ و لزج است که به سختی از مجاری تنفسی جدا می‌شود و می‌تواند بیشتر به رنگ سفید و کمتر به رنگ‌های زرد و سبز و تیره باشد. همچنین فرد، دچار سنگینی بدن و کسالت و بویژه سنگینی سر، گرفتگی بینی، صدای تودماغی است که بیشتر با کاهش حس بویایی و چشایی و کمتر با احساس بو و مزه عفونت و دود همراه می‌باشد. 

درمان: درمان در این نوع نزله، تا حد زیادی با نزله گرم متفاوت است و عموماً بر رقیق نمودن و دفع خلط غلیظ استوار است. از تدابیر و داروهای مهمی که باعث پخته شدن خلط غلیظ و آمادگی آن برای دفع می‌شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. پوشانیدن سر و حتی گرم نمودن آن با حوله گرم یا کیسه‌ای که در آن ارزن گرم‌شده ریخته باشند.

2. نوشیدن جوشانده‌ای از شوید، بابونه، بومادران، آویشن و مرزنجوش. همچنین می‌توان از صاف‌کرده این جوشانده به‌صورت نیم‌گرم بر سر ریخت یا استنشاق نمود (هر 6 ساعت، یک قاشق غذاخوری از 

مخلوط نیم‌کوب مجموع داروها، در دو لیوان آب جوشانده شود و پس از صاف کردن اسفاده گردد).

3. خوردن جوشانده‌ای از زوفا، ریشه شیرین‌بیان و انجیر نیز جهت نرم کردن سینه و طبع مفید است (هر 8 ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب داروها با 5 عدد انجیر، در یک و نیم لیوان آب جوشانده شده، پس از صاف کردن، استفاده گردد).

4. جهت رفع گرفتگی بینی، روغن‌های محلّل مانند روغن مرزنجوش، بابونه و شوید در بینی بچکانند و حتی در برخی منابع چون «قانون» اشاره شده که بدن و بویژه دست و پاها، اطراف ناف و نشیمن‌گاه را با این روغن‌ها روغن‌مالی نمایند.

5. غذاهای سبک میل شود و بویژه حریره‌ای از سبوس گندم، مغز بادام و عسل تهیه و میل شود.

6. از خواب زیاد بویژه خواب وسط روز و پس از غذا و حمّام اجتناب گردد.

7. از رفتن به حمّام تا زمانی که علایم پخته شدن خلط و تسهیل دفع آن ظاهر نشده، اجتناب گردد. ولی پس از ظهور این علایم، رفتن به حمام یاریگر درمان است. دقت شود در مباحث طب سنتی ایران، هر گاه بحث حمام مطرح می‌گردد، منظور حمام‌های قدیم است که فرد دست‌کم نیم ساعت در فضای کاملاً گرم و مرطوب یا کاملاً خشک قرار گیرد تا رطوبت‌های اضافی بدن تحلیل رود. مصداق قابل تطابق امروزی چنین حمامی، استفاده از سونا می‌باشد.

8. از خوردن آب بویژه آب سرد جداً خودداری شود و در صورت تشنگی، مقداری آب گرم که با کمی گلاب و شکر مخلوط شده، میل شود .

سیر بیماری سرماخوردگی از روزهای نخستین تا روزهای پایانی بهبود یا تا بروز عوارض آن چون سینوزیت حاد یا مزمن یا پنومونی و... دارای علایمی متفاوت است و از دیدگاه مکتب طب ایرانی، تشخیص‌ها و درمان‌های متفاوتی نیز دارد. بیشتر محصولات ارایه‌شده در پیشخوان داروخانه‌ها که با عنوان فراورده‌های گیاهی در این زمینه عرضه می‌گردند، در درمان نزله سرد کاربرد بیشتری دارند و چه بسا در نزله گرم اثر تشدیدکننده علایم داشته باشند. توصیه می‌گردد پزشکان علاقمند به درمان با داروهای گیاهی، با توجه به اصول تشخیص و درمان در طب سنتی ایران، هر کدام از داروهای عرضه‌شده را با رعایت سیر علایم بیمار تجویز نمایند تا نتیجه بهتری از مصرف داروهای گیاهی نصیب بیماران محترم گردد.

مرتضی مجاهدی